Chứng khoán phái sinh là gì? Cách mở tài khoản và giao dịch chứng khoán phái sinh tại Việt Nam

Chứng khoán phái sinh là một hình thức đầu tư tài chính cho phép nhà đầu tư kiếm tiền theo cả hai chiều tăng – giảm của thị trường.

So với cổ phiếu với mức đòn bẩy bị hạn chế và phải chờ T+2 hàng về tài khoản, giao dịch chứng khoán phái sinh có lợi điểm là giao dịch trong ngày (T+0), tỷ lệ đòn bẩy vượt trội.

Để hỗ trợ nhà đầu tư tìm hiểu về chứng khoán phái sinh Việt Nam, Tôi sẽ chia sẻ các bạn các khái niệm và kiến thức cơ bản về chứng khoán phái sinh.

#1 Chứng khoán phái sinh là gì?

Chứng khoán phái sinh là các công cụ tài chính có giá trị phụ thuộc vào giá của một tài sản cơ sở nhằm nhiều mục tiêu khác nhau như phân tán rủi ro, bảo vệ lợi nhuận hoặc tạo lợi nhuận. Tài sản cơ sở của chứng khoán phái sinh được chia thành 2 dạng chính là hàng hóa như thực phẩm/nông sản, năng lượng…hoặc công cụ tài chính như cổ phiếu, trái phiếu, lãi suất, …

Chứng khoán phái sinh tại Việt Nam

Tại thị trường Việt Nam, chứng khoán phái sinh là 1 sản phẩm cho phép bạn kiếm tiền trong cả hai chiều tăng và giảm của chỉ số VN30. Nếu chỉ số VN30 thay đổi đúng như kỳ vọng, bạn có lời. Sản phẩm phái sinh này có tên chính xác là Hợp đồng tương lai chỉ số VN30.

Trong những năm gần đây, nhà đầu tư Việt Nam đã có thể giao dịch phái sinh với các loại sản phẩm thuộc các nhóm ngành như:

• Nông sản: Ngô, lúa mì, đậu tương, dầu đậu tương, gạo
• Năng lượng: Xăng, dầu WTI, dầu BRENT, dầu ít lưu huỳnh
• Kim loại: Sắt, Bạch kim, thiếc, đồng, bạc, nhôm, kẽm
• Nguyên liệu công nghiệp: Cao su, đường, cacao, cà phê, bông, dầu cọ thô.

Chứng khoán phái sinh trên thế giới

Trên thế giới Chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng, có giá trị phụ thuộc vào giá trị của tài sản cơ sở (hàng hoá, công cụ tài chính). Giá giao dịch sẽ được xác định ở thời điểm hiện tại, tuy nhiên thời điểm thực hiện sẽ ở một ngày cụ thể trong tương lai. Gồm 4 loại:

• Hợp đồng quyền chọn
• Hợp đồng tương lai
• Hợp đồng kỳ hạn
• Hợp đồng hoán đổi

#2 Các sản phẩm trên thị trường chứng khoán phái sinh

Hiện nay, trên thị trường chứng khoán phái sinh có 4 sản phẩm:

Hợp đồng kỳ hạn: Là một thỏa thuận giữa bên tham gia mua và bán một loại tài sản tại một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá được xác định từ trước vào thời điểm hiện tại.

Hợp đồng tương lai: Là một hợp đồng kỳ hạn được chuẩn hóa, niêm yết và giao dịch trên Sở giao dịch chứng khoán.

Hợp đồng quyền chọn: Là người nắm giữ có quyền (không phải nghĩa vụ) mua hoặc bán một tài sản cơ sở vào thời điểm nhất định trong tương lai theo mức giá được xác định từ trước. Người bán hợp đồng có nghĩa vụ thực hiện giao dịch khi người nắm giữ thực hiện quyền. Hợp đồng này bao gồm quyền chọn mua và quyền chọn bán.

Hợp đồng hoán đổi: Thỏa thuận giữa hai bên về việc hoán đổi các dòng tiền phát sinh từ những công cụ tài chính trong tương lai. Trong hợp đồng này sẽ quy định rõ về thời điểm hoán đổi dòng tiền và phương pháp tính toán cụ thể.

#3 Đặc điểm của chứng khoán phái sinh

Chứng khoán phái sinh có rất nhiều ưu điểm vượt trội hơn so với cổ phiếu, trái phiếu. Bên cạnh đó cũng có các nhược điểm. Cụ thể:

Với đặc tính trên, sản phẩm chứng khoán phái sinh tại Việt Nam phù hợp với những người chấp nhận rủi ro cao, giao dịch nhiều, đã có kinh nghiệm đầu tư và có dòng tiền mặt ổn định.

Bên cạnh đó, thtij trường phái sinh cũng phù hợp với các công ty – tổ chức, như là 1 khoản bảo hiểm cho tài sản trên thị trường chứng khoán cơ sở khi thị trường giảm. Kỹ thuật này gọi là hedging.

#4 Các mã chỉ số giao dịch chứng khoán phái sinh

Mã hợp đồng tương lai trên chỉ số cổ phiếu VN30

VN30 đại diện cho 30 cổ phiếu được niêm yết trên sàn HOSE, có vốn hóa thị trường và tính thanh khoản cao nhất. Giá trị của 30 cổ phiếu trong rổ VN30 chiếm 80% tổng giá trị vốn hóa và 60% tổng giá trị giao dịch toàn thị trường.

Ngoài ra, VN30 còn được điều chỉnh để tính toán dựa trên tỷ lệ cổ phiếu hiện đang lưu hành tự do có điều chỉnh, đồng thời có giới hạn quy mô vốn hóa tối đa (10%) của mỗi cổ phiếu trong rổ.

Các mã chứng khoán phái sinh của hợp đồng tương lai chỉ số VN30 có dạng: VN30F – năm đáo hạn – tháng đáo hạn.

Ví dụ:

• VN30F2109 có ý nghĩa là hợp đồng tương lai VN30 sẽ đáo hạn vào tháng 09 năm 2021.
• VN30F2112 có ý nghĩa là hợp đồng tương lai VN30 sẽ đáo hạn vào tháng 12 năm 2021.
• VN30F2206 có ý nghĩa là hợp đồng tương lai VN30 sẽ đáo hạn vào tháng 6 năm 2022.
• VN30F2212 có ý nghĩa là hợp đồng tương lai VN30 sẽ đáo hạn vào tháng 12 năm 2022.

Dưới đây là bảng danh mục hợp đồng chứng khoán phái sinh đang còn hiệu lực năm 2021:

Mã hợp đồng tương lai trên trái phiếu Chính phủ

Tại một thời điểm nào đó, Sở Giao dịch Chứng khoán niêm yết hợp đồng tương lai trái phiếu Chính phủ có tháng đáo hạn là 3 tháng gần nhất. Hợp đồng tương lai trên trái phiếu Chính phủ có 3 tháng đáo hạn gần theo chu kỳ của quý gần nhất với các tháng theo chu kỳ quý là 3,6,9,12.

Điều này được thể hiện qua các mã chứng khoán phái sinh của hợp đồng tương lai trên trái phiếu Chính phủ như sau:

• VGB5F2109 là hợp đồng tương lai trên trái phiếu Chính phủ đáo hạn vào tháng 09 năm 2021.
• VGB5F2112 là hợp đồng tương lai trên trái phiếu Chính phủ đáo hạn vào tháng 12 năm 2021.
• VGB5F2206 là hợp đồng tương lai trên trái phiếu Chính phủ đáo hạn vào tháng 06 năm 2022.
• VGB5F22012 là hợp đồng tương lai trên trái phiếu Chính phủ đáo hạn vào tháng 12 năm 2022.

#5 Cách Kiếm tiền từ chứng khoán phái sinh

Nhà đầu tư dự đoán chiều tăng (long)/ giảm (short) của chỉ số VN30 bằng cách đặt lệnh giao dịch (mở vị thế long/short).

Nếu chỉ số VN-30 thay đổi đúng chiều dự đoán, nhà đầu tư đóng vị thế và có lãi.

Ngược lại, nếu dự đoán ngược chiều, nhà đầu tư đóng vị thế và bị lỗ.

Thuật ngữ:

• Long: Đánh lên nếu kỳ vọng các chỉ số và các loại tài sản cơ sở tăng giá
• Short: Đánh xuống nếu kỳ vọng các chỉ số và các loại tài sản cơ sở giảm giá

Nếu bạn từng giao dịch Forex hoặc Vàng chỉ số, thì Long tương đương với lệnh Buy (mua) và Short tương đương với lệnh Sell (bán).

#6 Cách tính lãi lỗ trong chứng khoán phái sinh

1. Quy tắc xác định lãi – lỗ vị thế cuối ngày

Lãi lỗ được xác định trên dựa cơ sở chênh lệch giá thanh toán cuối ngày (DSP) với giá bình quân gia quyền theo số lượng (VWAP) của mỗi loại vị thế, tính riêng theo mã hợp đồng. Sau đó được bù trừ ròng để xác định ra nghĩa vụ thanh toán cuối cùng của nhà đầu tư.

Công thức tính giá trị lãi lỗ vị thế cuối ngày:

VM cuối ngày = (DSPt – VWAP) x Số hợp đồng x Hệ số nhân (100.000)

Cụ thể:

• Trường hợp vị thế Mua (Long): VWAP= Giá bình quân gia quyền mua.
• Trường hợp vị thế Bán (Short): VWAP= Giá bình quân gia quyền bán.
• Số hợp đồng: dấu (+) nếu mở vị thế Mua (Long), dấu (-) nếu mở vị thế Bán (Short).
• Trường hợp không phát sinh giao dịch vị thế trong ngày VWAP = DSPt-1

​2. Ví dụ về cách tính chứng khoán phái sinh

Ví dụ 1: Mở vị thế Long hợp đồng phái sinh

Trong phiên: Nhà đầu tư mở 3 vị thế mua Hợp đồng tương lai VN30F1907 giá 859. Sau đó mở tiếp 3 vị thế mua HĐTL VN30F1907 giá 876.

Giá bình quân quyền mua = (3 x 859 + 3 x 876)/6 = 869

Cuối ngày: Giả sử nhà đầu tư vẫn giữ nguyên vị thế mua đến hết phiên và giá DSP = 875.

VM = (875-869) x 6 x 100.000= 3.600.000

=> Tài khoản lãi: 3.600.000VNĐ.

Ví dụ 2: Mở cả vị thế Long và mở vị thế Short hợp đồng phái sinh

Trong phiên: Nhà đầu tư mở 4 vị thế mua Hợp đồng tương lai VN30F1907 giá 869. Sau đó mở tiếp 1 vị thế mua HĐTL VN30F1907 giá 889.

=> Giá bình quân gia quyền mua = (4 x 869 + 1 x 889) / 5= 873

Tiếp theo: Nhà đầu tư mở 6 vị thế bán Hợp đồng tương lai VN30F1907 giá 889

=> Giá bình quân gia quyền bán 889.

Cuối ngày: Giả sử nhà đầu tư giữ nguyên trạng thái tài khoản đến hết phiên, giá DSP = 890

VM = (890-873) x 5 x 100.000 + (890 – 889) x (-6) x 100.000 = 8.500.000 – 600.000 = 7.900.000

Như vậy nhà đầu tư sẽ lãi 7.900.000đ.

#7 Cách giao dịch chứng khoán phái sinh tại Việt Nam

Tại Việt Nam, các sản phẩm chứng khoán phái sinh được pháp luật công nhận và bảo vệ còn tương đối đơn giản và ít sản phẩm. Tuy nhiên thời gian sắp tới sẽ có thêm nhiều đơn vị tham gia thị trường và từ đó nhà đầu tư sẽ có nhiều lựa chọn hơn.

Dưới đây là  6 bước để bắt đầu giao dịch chứng khoán phái sinh tại Việt Nam.

Bước 1: Lựa chọn sàn giao dịch chứng khoán phái sinh

Hiện tại hầu hết các công ty chứng khoán lớn như Công ty chứng khoán kỹ thương (TCBS), SSI, FPT Security, VPS… đều cho phép mở và giao dịch chứng khoán phái sinh.

Ngoài ra còn một sàn giao dịch hàng hoá phái sinh duy nhất tại Việt Nam là MXV – Công ty cổ phần Saigon Futures – Công ty chuyên về phái sinh hàng hóa tại Việt Nam, Thành viên kinh doanh của Sở giao dịch hàng hóa Việt Nam.

Hiện tại Tôi đang giao dịch chứng khoán cơ sở – chứng chỉ quỹ mở – chứng quyền – chứng chỉ tiền gửi – trái phiếu – Chứng khoán phái sinh tại TCBS – Công ty cổ phần chứng khoán kỹ thương.

Bước 2: Mở tài khoản giao dịch chứng khoán phái sinh

Tài khoản chứng khoán phái sinh khác với tài khoản chứng khoán cơ sở, nếu bạn chưa có tài khoản phái sinh, có thể đăng ký mở tài khoản online tại đây: https://tcinvest.tcbs.com.vn/

Bước 3: Nộp tiền kỹ quỹ ban đầu

Để được kích hoạt tài khoản, nhà đầu tư cần nộp tiền ký quỹ ban đầu theo quy định. Nhà đầu tư cần ký quỹ khoảng 18% giá trị hợp đồng để tham gia giao dịch.

Bước 4: Giao dịch phái sinh

Nhà đầu tư có thể tiến hành đặt lệnh sau khi nộp đầy đủ tiền ký quỹ.

Bước 5: Thanh toán bù trừ

Nhà đầu tư phải thanh toán toàn bộ lãi lỗ phát sinh theo hợp đồng hàng ngày. Lãi lỗ sẽ được tính toán dựa theo giá giao dịch đóng cửa của hợp đồng tương lai. Riêng với các hợp đồng đến ngày đáo hạn, lãi/lỗ sẽ được tính toán dựa trên giá đóng cửa của chỉ số tại ngày đáo hạn của hợp đồng tương lai đó.

• Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của bạn lỗ ròng: Nhà đầu tư sẽ phải thanh toán đầy đủ toàn bộ số lỗ phát sinh chậm nhất đến 9h sáng ngày hôm sau.
• Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của bạn lãi ròng: Nhà đầu tư sẽ nhận được đầy đủ số lãi phát sinh sau 11h sáng ngày hôm sau.

Bước 6: Theo dõi các loại tỷ lệ

Nếu tài khoản có số dư ký quỹ dưới mức quy định, Nhà đầu tư sẽ bị gọi ký quỹ (margin call) bởi công ty chứng khoán, yêu cầu bổ sung vào tài khoản.

Ngược lại, nếu giá trị tài sản ký quỹ vượt giá trị ký quỹ yêu cầu, Nhà đầu tư có thể rút bớt phần này.

Về cơ bản giao dịch chứng khoán phái sinh tương đương với hình thức giao dịch kỹ quỹ. Để hiểu sâu về giao dịch ký quỹ liên thị trường (áp dụng toàn bộ các hình thức thị trường khác nhau) nhà đầu tư có thể tham khảo khoá học về Tài khoản ký quỹ – Margin Trading.

#8 Lời Kết

Chứng khoán phái sinh là một sản phẩm nhiều ưu điểm vượt trội hơn so với cổ phiếu, trái phiếu, nhưng nó cũng mang theo mức độ rủi ro cao, bạn có thể kiếm lời rất nhanh những cũng có thể mất số tiền đáng kể.