Tiền pháp định (fiat money) là một loại tiền tệ không có giá trị nội tại được xác lập bằng tiền theo quy định của chính phủ, mà được gán giá trị nhờ quyền lực của Chính phủ.
Dễ hiểu nhất bạn có thể coi VNĐ, USD, EUR, GBP… là các loại tiền pháp định (FIAT)
Thuật ngữ FIAT bắt nguồn từ chữ Latin (“để nó được thực hiện”) được sử dụng theo nghĩa của một trật tự hay nghị định.
Tiền FIAT đã được giới thiệu như là một thay thế cho tiền hàng hóa và tiền đại diện.
Tiền hàng hóa được tạo ra từ một loại hàng hoá tốt, thường là một loại kim loại quý như vàng hoặc bạc, có sử dụng khác ngoài như một phương tiện trao đổi (một loại hàng hoá như vậy gọi là hàng hóa). Tiền đại diện cũng tương tự như tiền tiền, nhưng nó đại diện cho một yêu cầu bồi thường đối với một mặt hàng (có thể được mua lại ở mức độ lớn hơn hoặc thấp hơn).
Tiền pháp định (Fiat) là gì?
Tiền pháp định đã được định nghĩa khác nhau như:
Bất kỳ loại tiền nào do một chính phủ tuyên bố là hợp pháp.
Ngân sách Nhà nước phát hành không được chuyển đổi theo luật pháp cho bất kỳ điều gì khác, cũng không được định giá bằng bất kỳ tiêu chuẩn khách quan nào.
Trong thời kỳ bản vị Vàng, mỗi lượng tiền khi phát hành cần có một lượng vàng phù hợp như một khoản ký quỹ. Tuy nhiên Tiền Pháp định khi được pháp hành không nhất thiết phải được đảm bảo bằng một lượng vào nhất định.
Bản chất Tiền định danh không hề có giá trị nội tại, nhưng sở dĩ nó được gán giá trị bởi quyền lực của Chính phủ: Chính phủ bắt buộc mọi người phải đóng thuế và giao dịch bằng Tiền định danh.
Nếu làm trái điều này, Chính phủ sẽ sử dụng vũ lực và súng để nhốt tù những người vi phạm. Vì vậy, những chính phủ có hệ thống quân đội và và cơ quan hành pháp mạnh nhất sẽ có đồng Tiền định danh mạnh nhất và được giao dịch nhiều nhất.
Vì Chính phủ là đơn vị độc quyền được in Tiền định danh, nên đã có những tranh cãi rằng đây là một mô hình Ponzi lớn với kết quả dài hạn luôn là sự sụp đổ. Những người vào sau sẽ luôn nhận được những đồng tiền có giá trị thấp hơn những người vào trước do tác động của lạm phát do việc in tiền tràn lan.
Khái niệm đơn giản về tiền FIAT là gì:
Tiền FIAT là tiền pháp định có giá trị được xác lập bởi chính phủ hơn là một hàng hóa có đặc tính vật lý. Quyền lực của chính phủ giúp thiết lập giá trị của tiền fiat chính là chìa khóa cho loại tiền này. Hầu hết các nước trên thế giới đều sử dụng hệ thống tiền fiat để mua hàng hóa và dịch vụ, đầu tư và tiết kiệm.
Tiền fiat đã thay thế bản vị vàng và các hệ thống dựa trên hàng hóa khác trong việc thiết lập giá trị của tiền pháp định.
Lịch sử phát triển tiền pháp định – FIAT
Thế kỷ 11
Tiền fiat có nguồn gốc từ nhiều thế kỷ trước ở Trung Quốc. Tỉnh Tứ Xuyên đã bắt đầu phát hành tiền giấy trong thế kỷ 11. Ban đầu, nó có thể được dùng để trao đổi cho lụa, vàng hoặc bạc.
Khi Kublai Khan lên nắm quyền, ông đã thiết lập một hệ thống tiền fiat trong thế kỷ 13. Các sử gia cho rằng tiền này góp phần cho sự sụp đổ của Đế chế Mông Cổ do tình trạng chi tiêu quá mức và siêu lạm phát bắt nguồn từ sự suy vi của đế chế này.
Thế kỷ 17
Tiền fiat cũng được sử dụng ở châu Âu trong thế kỷ 17, được áp dụng bởi Tây Ban Nha, Thụy Điển và Hà Lan.
Hệ thống tiền pháp định đã thất bại ở Thụy Điển và chính phủ sau cùng đã bỏ nó để dùng bản vị bạc.
Thế kỷ 18 và 19
Trong hai thế kỷ tiếp theo, New France ở Canada, các thuộc địa Mỹ, và sau đó là chính phủ liên bang Hoa Kỳ cũng đã thử nghiệm tiền fiat với nhiều kết quả hỗn hợp đem lại.
Thế kỷ 20
Vào thế kỷ 20, Hoa Kỳ đã quay trở lại sử dụng tiền dựa trên hàng hóa ở mức hạn chế.
Năm 1933, chính phủ chấm dứt việc đổi tiền giấy lấy vàng.
Năm 1972, dưới thời Tổng thống Nixon, Hoa Kỳ bỏ hoàn toàn bản vị vàng. Nixon đặt dấu chấm hết của chế độ bản vị vàng trên quy mô quốc tế, chuyển sang hệ thống tiền fiat.
Điều này dẫn đến việc sử dụng tiền fiat trên toàn cầu.
Tiền Fiat và Bản vị vàng
Bản vị vàng
Hệ thống bản vị vàng cho phép chuyển đổi tiền giấy thành vàng.
Thực tế, tất cả tiền giấy được bảo đảm bằng một lượng vàng hữu hạn do chính phủ nắm giữ. Trong một hệ thống tiền dựa trên hàng hóa, chính phủ và ngân hàng chỉ có thể đưa thêm tiền vào nền kinh tế nếu họ nắm giữ một lượng vàng dự trữ bằng về giá trị. Với hệ thống này, chính phủ bị hạn chế khả năng in tiền và tăng giá trị cho tiền vốn chỉ dựa trên các yếu tố kinh tế.
Những người ủng hộ hệ thống bản vị vàng cho rằng hệ thống tiền dựa trên hàng hóa ổn định hơn bởi vì nó được bảo đảm bởi một cái gì đó thực sự là vật chất và có giá trị.
Tiền Fiat
Mặt khác, trong hệ thống tiền fiat, tiền định danh có thể không được chuyển đổi sang bất kỳ thứ gì khác.
Thông qua hệ thống tiền pháp định, chính phủ có thể trực tiếp tác động đến giá trị của tiền và gắn tiền Fiat vào các điều kiện kinh tế. Chính phủ và ngân hàng trung ương có quyền kiểm soát nhiều hơn đối với hệ thống tiền tệ. Nhờ đó có thể phản ứng trước các dạng sự kiện tài chính và khủng hoảng bằng các công cụ khác nhau, như tạo ngân hàng dự trữ phân đoạn và thực hiện nới lỏng định lượng.
Những người ủng hộ hệ thống tiền fiat phản đối chế độ bản vị vàng vì tính bất ổn của giá vàng. Trong ngữ cảnh hệ thống bản vị vàng, giá trị của tiền dựa trên hàng hóa và tiền fiat có thể biến động. Nhưng với một hệ thống tiền fiat, chính phủ có sự linh hoạt hơn để đối phó với một trường hợp kinh tế khẩn cấp.
Ưu và nhược điểm của việc sử dụng tiền fiat
Các nhà kinh tế và các chuyên gia tài chính khác không nhất trí trong việc ủng hộ tiền fiat. Bên bảo vệ và bên phản đối nhiệt tình tranh luận về những ưu và khuyết điểm của hệ thống tiền tệ này.
Sự khan hiếm: Tiền Fiat không bị ảnh hưởng và bị giới hạn bởi sự khan hiếm của một mặt hàng vật chất như vàng.
Chi phí: Việc tạo ra tiền fiat có chi phí phải chăng hơn so với tiền dựa trên hàng hóa.
Phản ứng linh hoạt: Tiền fiat cho chính phủ và ngân hàng trung ương sự linh hoạt để giải quyết các cuộc khủng hoảng kinh tế.
Thương mại quốc tế: Tiền fiat được sử dụng ở các quốc gia trên thế giới, giúp nó trở thành một loại tiền được chấp nhận cho thương mại quốc tế.
Thuận tiện: Tiền fiat không phụ thuộc vào dự trữ vàng. Dự trữ vàng đòi hỏi phải có kho lưu trữ, bảo vệ, giám sát và các yêu cầu tốn kém khác.
Không có giá trị nội tại: Tiền fiat không có giá trị nội tại. Điều này cho phép chính phủ tạo ra tiền từ không gì cả, có thể dẫn đến lạm phát và làm sụp đổ hệ thống kinh tế.
Rủi ro trong lịch sử: Lịch sử đã chứng kiến sự sụp đổ tài chính do thực hiện hệ thống tiền fiat. Điều đó cho thấy rằng nó có một số rủi ro.
Tiền Fiat và Tiền điện tử
Chế độ bản vị
Tiền fiat và tiền điện tử có một điểm chung là cả hai không được bảo đảm một mặt hàng vật lý – và điểm giống nhau đó là tất cả.
Tiền fiat được kiểm soát bởi chính phủ và ngân hàng trung ương. Tiền điện tử về cơ bản là phi tập trung, chủ yếu là do một sổ cái kỹ thuật số phân tán được gọi là Blockchain.
Tìm hiểu kỹ:
Cách tạo ra tiền
Một sự khác biệt đáng chú ý giữa hai hệ thống tiền này là cách thức tạo ra. Bitcoin, như hầu hết các tiền điện tử, có một nguồn cung được kiểm soát và hạn chế. Trái ngược lại, tiền fiat có thể được các ngân hàng trung ương tạo ra từ không gì cả, dựa theo phán đoán của họ về nhu cầu kinh tế của quốc gia.
Phạm vi sử dụng
Là một dạng tiền kỹ thuật số, tiền điện tử không có đặc điểm vật lý và không biên giới. Tiền điện tử hiện tại không do bất cứ chính phủ nào kiểm soát. Và sự chấp nhận của đồng tiền điện tử là giữa các cá nhân, các tổ chức với nhau mà không cần thiết có sự chấp nhận của chính phủ.
Truy vết giao dịch
Các giao dịch tiền điện tử là không thể thay đổi được. Và tính chất của tiền điện tử làm cho việc lần vết giao dịch là khó khăn hơn so với hệ thống tiền fiat.
Đáng chú ý, thị trường tiền điện tử có quy mô nhỏ hơn nhiều, và do đó dễ bay hơi hơn so với thị trường truyền thống. Đó là một trong những lý do tiền điện tử vẫn chưa được chấp nhận rộng rãi.
Những vụ sụp đổ tiền FIAT cận đại
Có hai vụ sụp đổ tiền FIAT cận đại mà chúng ta có thể tìm ngay được: Tiền của Zimbabue và Tiền của Venezuela.
Bản chất đằng sau của hai vụ sụp đổ tiền pháp định này hầu hết là do Lạm phát phi mã và chính phủ mất khả năng kiểm soát hệ thống tài chính – tiền tệ. Cùng với đó là sự từ chối quy đổi, giao dịch đồng tiền pháp định đó với các loại tiền tệ khác từ chính các chính phủ.
Vụ sụp đổ đồng Dollar Zimbabwe
Siêu lạm phát ở Zimbawe chỉ về một giai đoạn siêu lạm phát ở đất nước Zimbabwe từ năm 2007 đến năm 2009 mà đỉnh điểm là vào năm 2009. Siêu lạm phát bắt đầu khi tỷ lệ lạm phát hàng tháng vượt quá 50%.
Zimbabwe bắt đầu bước vào kỷ nguyên siêu lạm phát vào tháng 3 năm 2007. Lạm phát chỉ chấm dứt khi quốc gia châu Phi từ bỏ đồng nội tệ của mình vào năm 2009.
Cuộc khủng hoảng lạm phát của Zimbabwe cho đến nay là cuộc lạm phát tồi tệ thứ hai trong lịch sử, sau cuộc khủng hoảng siêu lạm phát ở Hungary năm 1946, với giá cả tăng gấp đôi sau mỗi 15,6 giờ.
Biểu hiện rõ nhất là việc Ngân hàng Trung ương liên tục phát hành giấy bạc mệnh giá rất cao, tháng 1 năm 2008 phát hành giấy bạc mệnh giá 20 triệu đôla, đến 21 tháng 7 năm 2008 phát hành giấy bạc mệnh giá 100 tỷ đôla.
Chỉ trong một thời gian ngắn cơn siêu lạm phát đã biến quốc gia Nam Phi này trở thành một trong những nước nghèo đói của châu lục mặc dù từng được coi là quốc gia triển vọng nhất châu Phi với những tiềm năng kinh tế và các nguồn tài nguyên giàu có.
80% người lao động rơi vào cảnh thất nghiệp.
Hệ thống giáo dục và y tế tốt của nước này và các ngành khác bị sụp đổ.
Tình trạng thiếu hụt mỗi lúc thêm trầm trọng các loại hàng hóa cơ bản, cùng với tình trạng bất ổn về kinh tế và chính trị xung quanh cuộc bầu cử toàn quốc.
Tại đất nước này, có rất nhiều “tỉ phú” nghèo rớt mùng tơi. Có thể nói, nền kinh tế của Zimbabwe bị sụp đổ hoàn toàn dẫn đến phải sử dụng đồng tiền ảo Bitcoin như là một phương tiện thanh toán bất đắc dĩ.
Dưới đây là bảng so sánh Hàng hoá – Tiền Fiat Dollar Zimbabwe tại thời điểm siêu lạm phát:
Vụ sụp đổ tiền pháp định Bolivar của Venezuela
Lạm phát ở Venezuela vẫn luôn ở mức rất cao trong suốt nhiệm kỳ của tổng thống Chávez. Năm 2010, lạm phát đã khiến cho việc tăng lương cho người lao động trở nên hoàn toàn vô ích bởi đồng tiền mất giá liên tục.
Năm 2014 – 2015
Tỷ lệ lạm phát năm 2014 đạt 69% và là mức cao nhất trên thế giới thời điểm đó. Tỷ lệ lạm phát sau đó tăng lên tới 181% vào năm 2015, 800% vào năm 2016, 4.000% vào năm 2017 và 1.698.488% vào năm 2018.
Siêu lạm phát năm 2016-2017
Vào tháng 11 năm 2016, Venezuela chính thức bước vào thời kỳ siêu lạm phát. Chính phủ Venezuela “về cơ bản” đã ngừng đưa ra các ước tính chính thức về lạm phát kể từ đầu năm 2018.
Lạm phát đã ảnh hưởng đến người dân Venezuela đến nỗi vào năm 2017, nhiều người trong số họ đã ồ ạt tham gia các trò chơi điện tử trực tuyến. Chẳng hạn như trò chơi RuneScape với mục đích kiếm được thật nhiều tiền ảo trong trò chơi, rồi đổi số tiền ảo đó cho những người chơi khác ở nước ngoài để nhận lấy tiền thật.
Trong nhiều trường hợp, những game thủ này kiếm được nhiều tiền hơn cả những người làm công ăn lương ở Venezuela mặc dù họ chỉ kiếm được vài USD mỗi ngày.
Trong mùa Giáng sinh 2017, một số cửa hàng ở Venezuela đã quyết định không sử dụng thẻ báo giá đối với các loại mặt hàng được bày bán vì giá cả tăng quá nhanh. Vì vậy khách hàng được yêu cầu hỏi nhân viên tại các cửa hàng số tiền của mỗi món hàng mà họ muốn mua.
Phát hành đồng Fiat Sovereign Bolivar
Vào tháng 8 năm 2018, Tổng thống Venezuela Nicolas Maduro tuyên bố rằng để chống lại siêu lạm phát, nước này sẽ phát hành một loại tiền tệ mới, được gọi là Sovereign Bolivar (đồng Bolivar tối cao).
Đồng Fiat Sovereign Bolivar ít hơn năm số 0 so với đồng tiền cũ của Venezuela. Nghĩa là 1 đồng Bolivar mới có giá trị bằng 100.000 đồng Bolivar cũ.
Các mệnh giá của đồng Sovereign Bolivar là 2, 5, 10, 20, 50, 100, 200 và 500. Đồng tiền mới này đã chính thức được phát hành vào ngày 20 tháng 8 năm 2018.
Những vụ sụp đổ các đồng tiền điện tử giả mạo
Tại Việt Nam trong những năm gần đây chứng kiến sự bùng nổ và thậm chí là cơn sốt về Bitcoin – tiền điện tử. Ăn theo Bitcoin, nhiều cá nhân và tổ chức đã phát hành các loại tiền điện tử mạo danh. Chúng phát hành với mục đích huy động vốn sau đó ôm tiền bỏ trốn.
Hầu hết các vụ huy động vốn thông qua một loại tiền điện tử mạo danh được gắn với hai yếu tố chính:
- Lãi suất cao
- Blockchain
- Công nghệ 4.0
Mà thực tế, thì không có bất cứ công nghệ nào được áp dụng.
Các loại tiền tệ đó thực tế chỉ là các con số ảo. Các loại tiền ảo lừa đảo được tạo ra bằng cách nhập con số vào hệ thống để bán cho các nhà đầu tư mới bị lùa vào hệ thống. Các loại tiền ảo mạo danh đó không hề được hỗ trợ bởi tiền pháp định. Và cũng không được sử dụng để mua – bán bất kỳ loại hàng hoá vật chất nào cụ thể.
Vụ lừa đảo tiền ảo iFAN, Pincoin
Sáng 8.4.2018, hàng chục người kéo đến trụ sở Công ty CP Modern Tech giăng băng rôn, tố cáo Modern Tech và nhóm phát triển iFan, Pincoin lừa đảo chiếm đoạt tài sản lên đến 15.000 tỉ đồng, “cầu cứu” cơ quan công an vào cuộc. Sau đó, một số bị hại đã gửi đơn tố cáo ông Vũ Hữu Lợi (đồng sáng lập, kiêm Giám đốc phát triển iFan quốc tế) và nhóm sáng lập Modern Tech đến PC03.
Cuối tháng 5.2018, Cục CSĐT tội phạm về tham nhũng, kinh tế và buôn lậu (C03, Bộ Công an) phối hợp với Phòng CSĐT tội phạm về tham nhũng, kinh tế và buôn lậu (PC03, Công an TP.HCM) điều tra vụ nhà đầu tư (NĐT) tố đường dây “tiền ảo” lừa 32.000 nhà đầu tư chiếm 15.000 tỉ đồng, liên quan đến Công ty CP Modern Tech (viết tắt Modern Tech, ở lầu 9 một tòa nhà trên đường Nguyễn Huệ, P.Bến Nghé, Q.1, TP.HCM), nhằm làm rõ hành vi của các đối tượng kêu gọi đầu tư iFan, Pincoin. Đến nay, cơ quan điều tra (CQĐT) đã có kết quả xác minh ban đầu của vụ việc này.
Theo thông tin ban đầu của cơ quan công an, Modern Tech có tổng giám đốc và người đại diện pháp luật là ông Hồ Xuân Văn (30 tuổi, HKTT ở Thừa Thiên-Huế). Có 7 người thành lập và điều hành Modern Tech gồm:
- Hồ Xuân Văn góp vốn 13 tỉ đồng, tương đương có 13% cổ phần
- Bùi Ngọc Mỹ (ngụ Bình Dương)
- Hồ Phú Ty (ngụ Tây Ninh)
- Lương Huỳnh Quốc Huy (ngụ Long An)
- Lưu Trọng Tuấn (ngụ Q.8, TP.HCM)
- Nguyễn Đức Trọng (ngụ Đồng Nai)
- Nguyễn Trung Hiếu (ngụ Lâm Đồng) góp 12 tỉ đồng/người
- Vũ Hữu Lợi (ngụ Tuyên Quang) góp 15 tỉ đồng.
Những người này đều kinh doanh trong lĩnh vực đa cấp. Đồng tiền số iFan được gắn mác là dự án đến từ Công ty iFan PTE.LTD có trụ sở ở Singapore, phát hành dưới dạng mã hóa token.
Theo CQĐT, số tiền thu được từ NĐT bằng thủ đoạn nêu trên của nhóm sáng lập iFan là 5 triệu USD, số tiền này Diệp Khắc Cường giữ 50%, những người còn lại giữ 50%.
Một thời gian sau, Diệp Khắc Cường có mâu thuẫn về tiền bạc với một số người trong nhóm lãnh đạo sáng lập iFan như Vũ Hữu Lợi, Bùi Ngọc Mỹ, Hồ Xuân Văn, Hồ Phú Ty nên nhóm này tách khỏi Cường để kêu gọi đầu tư iFan riêng. Nhóm của Lợi phối hợp với 7 người nữa đứng ra tổ chức bán iFan ở một trung tâm hội nghị tại Q.10 vào tháng 11.2017. Lần này có hơn 1.000 NĐT tham gia, mua và thanh toán cũng bằng hình thức mua đồng Bitcoin và ETH để mua iFan.
Lúc này, Hồ Phú Ty đã chuyển toàn bộ dữ liệu của trang web myifan[.]io sang trang ifan[.]io. Tháng 12.2017 tại Hà Nội, nhóm của Vũ Hữu Lợi tổ chức kêu gọi NĐT tham gia đầu tư iFan với các gói lãi hấp dẫn đến gần 60%. Chương trình trả lãi được thực hiện bằng mô hình đa cấp, nhiều NĐT kêu gọi bạn bè, người thân cùng tham gia đầu tư đồng iFan này để có lãi suất “khủng”.
Các NĐT cũng lấy tiền mặt để mua đồng Bitcoin và ETH để mua iFan. Lần này, đa số mua lại iFan của các NĐT đã có iFan trước đó. Lãi suất NĐT không được nhận bằng tiền mặt mà bằng đồng iFan. Đến tháng 1.2018 thì dự án iFan tuyên bố ngừng hoạt động. Tất cả tiền của NĐT được trả về bằng đồng iFan, giá 5 USD/iFan.
Đến nay, theo cơ quan công an, đồng iFan không có giá trị, NĐT không thể bán được đồng tiền này.
Kết luận
Tương lai của cả hai loại tiền này là không chắc chắn. Trong khi tiền điện tử vẫn còn một chặng đường dài để đi và chắc chắn sẽ phải đối mặt với nhiều thách thức, lịch sử của tiền fiat cho thấy khả năng dễ bị tổn thương. Đó là một nguyên nhân lớn khiến nhiều người đang khám phá những triển vọng tiến tới một hệ thống tiền điện tử cho các giao dịch tài chính của họ – ít nhất là trong một vài tỷ lệ phần trăm.
Một trong những ý tưởng chính đằng sau việc tạo ra Bitcoin và tiền điện tử là tìm ra một dạng tiền mới được xây dựng trên một mạng ngang hàng phân tán.
Rất có thể Bitcoin không được tạo ra để thay thế toàn bộ hệ thống tiền fiat, nhưng nó đưa ra một mạng lưới kinh tế thay thế có tiềm năng giúp tạo ra một hệ thống tài chính tốt hơn cho một xã hội tốt hơn.
